Giriş Sigara dünya genelinde en yaygın ve zararlı bağımlılık türlerinden biridir. Birçok insan sigara tüketimine dayalı hastalıklardan muzdarip olmakta ve yaşamını yitirmektedir. Dünya Sağlık Örgütü’nün (DSÖ) sigara tüketimi verilerine göre, dünya nüfusunun % 19,9’u sigara içmektedir. Önemli bir sigara üreticisi olan Türkiye›nin sigara tüketim verileri de dünyanın geri kalanıyla benzer bir trend sergilemiş ve çarpıcı bir biçimde artmıştır. Sağlık Bakanlığı’nın 2016 yılı verilerine göre Türkiye’de 15 yaş üzeri erkek nüfusun %40,1’i sigara kullanmakta iken bu oran kadınlarda %13,3 olarak gerçekleşmiştir. Toplam nüfusun sigara içme oranı ise %26,5’tir. Ayrıca, 15 yaş üzeri yetişkin nüfus arasında sigara tüketiminin uluslararası karşılaştırması incelendiğinde, Türkiye’nin dünyada üçüncü sırada yer aldığı görülmektedir. Tüm bu veriler, Türkiye’de sigara tüketiminin ciddi bir problem olduğunu ve sigara tüketiminin arka planında yatan dinamiklerin tespitinin önemini açıkça göstermektedir. Bu çalışmanın temel amacı, 1960-2016 dönemi içinde Türkiye’deki 15 yaş üstü yetişkin nüfusun kişi başına düşen sigara tüketiminin belirleyicilerini analiz etmektir. Çalışmada kullanılan bağımsız değişkenler ise kişi başına düşen reel gayri safi yurtiçi hasıla (GSYH), reel sigara fiyatları, üçüncül okullaşma oranı, kentleşme oranı ve tütün kontrolleri olarak belirlenmiştir. Yöntem Çalışma genel olarak nicel veri analizi yöntemine dayanmaktadır. Çalışmada temel mesele olarak ele alınan 15 yaş üzeri yetişkin nüfusun kişi başı sigara tüketiminin belirleyicileri, zaman serisi analizi yönteminden faydalanılarak analiz edilmiştir. Bu bağlamda Türkiye’de 1960-2016 dönemi için kişi başına düşen sigara tüketimi (Q) ile kişi başına düşen reel GSYH (2010 yılı sabit ABD doları fiyatlarıyla) (Y), reel sigara fiyatları (PC), üçüncül okullaşma oranı (brüt %) (E), kentleşme oranı, (U) ve tütün kontrolleri (T) arasındaki uzun dönemli ilişki ARDL sınır testi yaklaşımı yardımıyla analiz edilmiştir. Q ve Pc değişkenleri Tansel (1993), Türkiye İstatistik Kurumu (TÜİK), DSÖ ve Yürekli ve ark.’tan elde edilmiştir. Y, E ve U ise Dünya Bankası Kalkınma Göstergelerinden elde edilmiştir. Türkiye’de 1991 yılı öncesinde tütün tüketimini sınırlayıcı yasal bir düzenleme neredeyse yoktur. 1991 yılında sigara paketlerine “sigara sağlığa zararlıdır” ibaresinin yazılması yasal bir zorunluluk haline getirilmiştir. Ve son olarak 1996 yılında tütün kontrolleri kanunu yürürlüğe girmiştir. Bu tarihsel süreçten de anlaşılacağı gibi 1991 öncesinde Türkiye’de sigara tüketimini sınırlamaya dair bir politikanın neredeyse olmadığı, 1991-1996 arasında sınırlı bir politika uygulandığı ve 1996 yılında ise ciddi anlamda yasal bir düzenlemenin hayata geçirildiği anlaşılmaktadır. Bu sebeple T bağımsız değişkenine 1991 öncesi için 0, 1991-1996 periyodu için 0.25 ve 1996 sonrası için ise 1 değeri verilmiştir. Bulgular ARDL eş bütünleşme test sonuçlarına göre hata düzeltme terimi %20,4 olarak hesaplanmıştır. Bu oran 15 yaş üzeri bireylerde kişi başına düşen sigara tüketiminin bir şoka maruz kalması durumunda, uzun dönem denge koşuluna her yıl %20,4 yaklaştığını ima etmektedir. Dolayısıyla 15 yaş üzeri bireylerde kişi başına düşen sigara tüketiminde yaşanan bir şok yaklaşık 5 yıl sonra yeniden dengelenecektir. Uzun dönem katsayıları incelendiğinde tüm katsayıların istatistiki olarak anlamlı olduğu görülmektedir. ARDL sınır testi sonuçları bağımlı değişken üzerinde en büyük etkiye sahip değişkenin kentleşme oranı olduğunu göstermektedir. Kentleşme oranını sırasıyla üçüncül okullaşma oranı, kişi başına düşen reel GSYH, reel sigara fiyatları ve tütün kontrolleri izlemektedir. Kişi başına düşen reel GSYH değişkeninin %5 anlamlılık düzeyinde istatistiki olarak anlamlı olduğu görülmektedir. Analiz bulgularına göre söz konusu bağımsız değişkende yaşanacak %1’lik artışın sigara tüketimini %0,263 kadar artırdığı görülmektedir. Sigara fiyatlarındaki değişimin sigara tüketimine etkisi incelendiğinde elde edilen sonucun %1 anlamlılık seviyesinde iktisadi ve istatistiki olarak anlamlı olduğu görülmektedir. Buna göre diğer şeyler sabitken sigara fiyatlarındaki %1’lik artış sigara tüketiminin %0,225 azalmasına sebep olmaktadır. Üçüncül okullaşma oranının da sigara fiyatları gibi sigara tüketimini negatif etkilediği görülmektedir. Elde edilen bu sonuç %1 düzeyinde istatistiki olarak anlamlıdır. Ceteris paribus, üçüncül okullaşma oranında meydana gelen %1 oranındaki artışın sigara tüketimini %0,640 azalttığı görülmektedir. Kentleşme oranının sigara tüketimi üzerinde pozitif bir etkisi olduğu test sonuçlarından ortaya çıkmaktadır. Buna göre kentleşme oranındaki %1 artış sigara tüketimini %3.674 birim artırmaktadır. Tütün kontrolleri sigara tüketimini azaltma ya da bununla başa çıkma noktasında işlevsel bir politikadır. Bununla birlikte politikanın kapsamı ve süresi etkinliğini de o derece artıracaktır. Çalışmanın analiz sonuçlarına göre tütün kontrollerindeki %1 oranındaki artış beklenenin aksine sigara tüketimini %0,172 artırmaktadır. Sonuç Bu çalışmada Türkiye’de 15 yaş üstü yetişkinlerin sigara tüketiminin belirleyicileri 1960-2016 dönemi için analiz edilmiştir. Ampirik sonuçlara göre, kişi başına düşen reel GSYH, sigara tüketimini artırmaktadır. Bu sonuç insanların sigaranın zararlarının farkında olsalar dahi gelirlerinin artması ile sigarayı daha fazla tükettiklerini ima etmektedir. Dolayısıyla bu durum iktisadi açıdan gelir arttıkça tüketim de artar önermesini desteklemektedir. Sigara tüketimi ile gelir seviyesi arasındaki doğrusal ilişki kentleşme ve sigara tüketimi arasında da geçerlidir. Genel kanıya göre kırsal yaşamla karşılaştırıldığında kentsel yaşamın beraberinde geçim kaygısı, kalabalık, trafik, gürültü ve çevre kirliliği gibi bir takım sosyal ve psikolojik problemleri daha çok içerisinde barındırdığı bilinen bir olgudur. Bu problemler kentte yaşayan bir bireyi kırda yaşayan bir bireye göre stresle baş edebilme açısından daha kırılgan bir hale sokmaktadır. Böylece kentleşmedeki artış sigara tüketimini de arttırmaktadır. İnsanları kırdan kente göçe yönlendiren temel motivasyonların iş bulma ihtimalinin daha fazla olması, daha iyi eğitim ve daha iyi sağlık hizmetlerine erişimin kolaylığı gibi sebepler olduğu düşünülürse politika yapıcılar tarafından söz konusu hizmetlere kırda da ulaşımı sağlayan politikalar uygulanması kentleşme oranını azaltarak kişi başına sigara tüketimini azaltabilir. Elde edilen sonuçlara göre bir diğer işlevsel politika da sigara fiyatlarını kontrol etmektir. Bu nedenle hükümetler vergi politikası ile sigara fiyatlarını doğrudan ya da dolaylı olarak artırabilir. Bu tarz bir politika sigara tüketiminin baskılanmasında faydalı olabilir. Model tahmin sonuçlarından çıkarılan bir diğer önemli bulgu ise eğitim seviyesi ile sigara tüketiminin ters orantılı olmasıdır. Bu bulgu eğitim seviyesi arttıkça sigara tüketiminin yol açtığı zararın farkındalığının da arttığını göstermektedir. Dolayısıyla kesintisiz, kapsayıcı ve toplumun tamamı tarafından ulaşılabilir bir eğitim politikası yine kişi başına düşen sigara tüketiminin azaltılmasında etkili olabilir. Tütün kontrol yasaları da sigara tüketiminde yaşanan artışla mücadele etme açısından önemli araçlardan biridir ve yasaların kapsamı ülkeden ülkeye değişmektedir. Türkiye kapsamlı bir tütün kontrolleri yasasını ilk kez 1996 yılında hayata geçirmiştir. Ancak elde edilen sonuçlar Türkiye’de tütün kontrolü seviyesindeki artışın beklenenin aksine kişi başına sigara tüketimini arttırdığını göstermektedir. Bu tersine etki Türkiye’de tütün kontrolü yasasının uygulama ve denetim açısından zayıf kalması ile açıklanabilir. Aynı zamanda kapsamlı tütün kontrol yasası Türkiye’de kısa bir geçmişe sahiptir. Uygulama ve denetim safhasının güçlendirileceği bir tütün kontrolleri politikası Türkiye’de tütün tüketiminin gelecek dönemlerde azalmasına öncülük edebilir.

The purpose of this study is to examine the determinants of cigarette consumption during 1960-2016 in Turkey by employing the Autoregressive Distributed Lag (ARDL) bounds testing approach. The variables of real Gross Domestic Product (GDP) per capita, real price of cigarettes, tertiary school enrollment (gross %), urban population (% of total), and tobacco control were adapted as the independent variables. The estimation results reveal that real GDP per capita, urbanization, and tobacco controls positively affect the cigarette consumption while the cigarette prices and level of education negatively affect smoking. Urbanization is the most impactful variable on cigarette consumption, followed respectively by tertiary school enrollment, real GDP per capita, real price of cigarettes, and tobacco control. The estimation results also suggest that controlling the cigarette prices and educating people about the hazardous effects of smoking are important policies for reducing cigarette consumption. The tobacco control policies have not yet had a reducing effect on the cigarette consumption.