Psikoloji Çalışmaları; 1970;8():87-92
Davranış Mekanizması ve Şahsiyet Problemi
Y Özakpınar
İstanbul Üniversitesi, İstanbul
Bugüne kadar şahsiyet araştırmaları umumî tecrübî psikoloji araştırmalarının
dışında izole bir psikolojik tetkik sahası teşkil etmek istidadı göstermiştir.
Her ferdin davranış hususiyetleri göstermesi ve bunların her fertte
değişik tertip şekilleri alması birçok psikologlara, bu hususiyetlerle tezahür
ettiği kabul edilen «şahsiyet» in umumî kanunlarla neticelenen bir izahının
yapılabileceği fikrinin imkânsız olduğunu düşündürmüştür. «Şahsiyetin
tezahürleri» nin de, tecrübî psikolojinin araştırma sahasına giren di
ğer psikolojik vetireler gibi, muayyen kanunlara tâbi olarak işleyen bir mekanizmanın
mahsulü olmaktan kurtulamayacağrm kaale almayan şahsiyet
psikologları dikkatlerini bu kanunları keşfetmek yerine fertlerin sayısız
farklılıklarını müşahhas hallerinde kavramaya tevcih etmişlerdir1
. Bu farklı
lıkları «şahsiyet vasıfları» denilen nevilere ayırmışlar, bunları da korelasyon
esasına göre muhtelif tertiplerde gruplandırarak «şahsiyet tipleri» ni tesis
etmişler, sonra da herhangi bir ferdin şahsiyetini bu umumî tiplerden birine
benzerlik yahut yaklaşma derecesine göre teşhis etmek cihetine gitmişlerdir.
Bu faaliyetlerde tasvir, mukayese, korelasyon, umumîleştirme ve tasnif vardır,
fakat hakikî mânada bir izah teşebbüsü yoktur.
İlmî izahta bir hâdise kendi sınıfındaki hâdiselerin bir numunesi oldu
ğu gösterilerek değil, bir bünyenin, sistemin veya mekanizmanın hassalarından
dedüksiyonla çıkarılmak suretiyle İzah edilir. Umumîleştirmeye dayanan
izahta olduğu gibi belli bir hâdiseyi izah etmek için daha çok sayıda, fakat
aynı cinsten ve dolayısıyle aynı derecede meçhuliyet arzetmesi icabeden
hâdiselerden mürekkep bir umumî sınıfa müracaat edilmez. Husule geliş
tarzı, sebebi bilinmeyen hâdiselerin husulünden mes'ul bir mekanizma hak-
kında bir hipotez kurulur. Hipotez müşahede edilen hâdiseleri ihtiva etmez.
Fakat müşahede edilen ve izaha muhtaç olan bu hâdiselerle onlara ilâveten
o ana kadar müşahede edilmemiş başka hâdiseler hipotezden dedüksiyonla
çıkarılabilir2
.
Şahsiyet tetkiklerinde bazan «hipotez» 1er ileri sürülür, fakat esasmda
bunlar davranış prediksiyonlarıdır ve mekanizma hakkındaki bir hipotezden
dedüksiyonla çıkarılmış olmadıkları için ilmî prediksiyonlardan ayrı mahiyettedirler.
Bu nevi «hipotez» 1er müşahede edilmemiş davranıştan başka
bir şey değildir ve müşahede edilen davranışlarla aynı mantıkî mevkidedir.
Bu demektir ki, böyle bir «hipotez» herhangi bir şeyi izah edemez, tıpkı di
ğer davranışlar gibi izaha ihtiyaç gösterir. Bu nevi «hipotez» 1er «hipotez»
de söylenilen şeyler müşahede edildikten sonra kurulmuş oldukları intibaını
verir. Bunlara olsa olsa sezgiye dayanan tahminler denilebilir, halbuki ilmî
prediksiyonlar mantıkî dedüksiyonlardır. Sezgiye dayanan tahmin dediğimiz
prediksiyonlar teyid edildiği zaman ortaya izaha muhtaç başka vakıalar çı
kar. Buna mukabil ilmî prediksiyonlar teyid edildiği zaman, müşahede edilmiş
bir takım vakıaları izah için tasavvur olunmuş bir mekanizmayı tasvir
eden hipotezin doğruluk ihtimali kuvvetlenir.
Şahsiyet araştırmal arında izah gayretleri yok denecek kadar az olduğu
gibi şahsiyet vasıflarını teşhis ettiği kabul edilen şahsiyet testlerinin teorik
mesnetleri de şüphelidir. Mümtaz Turhan (şahsî muhabere) şahsiyet testlerinin
objektif kriterden mahrum olduğunu, binaenaleyh bu testlerle yapı
lan şahsiyet tâyinlerinin realitede neye tekabül ettiğinin bilinemiyeceğini ileri
sürmüştür. Turhan'ın görüşü şu üç esas noktada toplanabilir:
(1) Testlerdeki faaliyet ve cevaplarm ne gibi psikolojik vetirelerle
alâkalı olduğu üzerinde kafa yorulmamıştır. Bu itibarla, testlerle bir şey Öl
çülmüş olsa bile bu ölçülen şeyin ne olduğu bilinmemektedir.
(2) Ölçmeler bir takım rakkamlarla ifade edilmekle beraber, ortada
objektif olarak ölçülmeye müsait bir davranış buudu olmadığı için elde edilen
rakkamların psikolojik kıymeti yoktur. Bir şahsa, «Ufak tefek aksilikler
karşısında sinirlenir misiniz?» diye sorulduğu ve «evet» yahut «hayır» tarzında
bir cevap istendiği zaman bu cevap neticedeki puana tesir etmekle
beraber acaba bize ne gibi bir malûmat verir? Ne kadar büyüklükte bir ak-
Behaviour Mechanism and the Problem of Personality
It is a curious historical fact that personality research as a whole
developed into an isolated field of study cut off from the main body of
experimental psychology. Behavioural «manifestations of personality*, if
they are not fictions and if they mean something truly psychological, should
necessarily be the products of a mechanism working according to determinate
laws. Personality psychologists did not aim at discovering these laws
but at grasping countless individual differences in their concrete appearances.
Firstly, they classified the differences into «personality traits», secondly,
they established «personality types» by grouping these traits in various patterns
on the basis of correlations, thirdly, they attempted to «diagnose» the
personality of a given individual according to the degree of similarity to one
of these types.
These activities include description, classification, comparison, correlational
computation and generalization but there appears to be no
explanation. Consequently, the theoretical foundations of personality tests
are dubious. Mümtaz Turhan (personal communication) maintained that
personality tests lack objective criteria and accordingly it is impossible to
know what is signified, in terms of reality, by «personality» as assessed
through personality tests. Turban's argument can be summarized in three
points :
Y. 0ZAKP1NAR
1) Very little effort has been expended to determine what sort of
psychological processes are involved in the performances and answers made
within the test situation. It is not known what is measured even if something
is measured.
2) Though tiie measurements» involve mathematical figures, they
do not have psychological value since there is no behavioural dimension
amenable to objective measurement. If a person is asked «Do you get upset
at minor discordances?* and is required to give either a «yes» or a «no»
answer, do we obtain any information by that answer, though it influences
the «pattern of scores* or the ((personality profile»? How big a discordance
is a minor one? Which level of emotionality is to be considered as the
threshold of getting upset? It seems clear that whether the answer is «yes»
or «no», there is no objective criterion to make it meaningful.
3) If «personality» has a meaning which can be studied objectively,
its roots must be in biology. Consequently, it should necessarily be manifested
in behaviour dependent on the psychological processes investigated
by the methods of experimental psychology. In this kind of behaviour,
which has objectively measurable aspects, there are genuinely individual
variations besides variations appearing to be due to experimental error. The
structure of personality can only be understood if these genuinely individual
differences are intensively studied and correctly interpreted. Psychophysical
judgements, various aspects of reaction time and certain perceptual phenomena
may be a suitable starting point for this line of research.
Regarding Turhan's views on personality studies we have tried to
provide a theoretical justification stating why the explanation of «persona¬
lity» cannot be achieved independent from the explanation of behaviour
in general. Claude Bernard's dictum as regards to the pathological state in
relation to the normal physiological state, «the effects of the laws varies according
to the conditions giving rise to them, but the laws themselves do
not change», should also be valid when applied to differences of personality
in relation to the working of the basic behavioural mechanism. These differences,
together with their conditions that give rise to them, are the
concrete manifestations of the «abstract» laws governing the psychological
processes. The aim of the psychological research should be to discover
these laws and at the same time to find out the origins and the ways of
maintenance and change of the conditions leading to the stable individual
SAHSIYET PROBLEMI 8ifferences constituting what is called «personality». These
conditions might be built genetically into the structure of the behavioural
mechanism, but they might also be fed into th