Günümüzde inanç sorunlarına yönelen, genelde din bilimleri özelde kelam disiplini, ‘inanç felsefesi, inanç psikolojisi’ gibi yeni alanlarla birlikte çalışmaya başlamıştır. Bu alanlar şu sorular üzerinden birey ve inanç arasındaki ilişkileri araştırır:

- Yaşam için harcadıklarınız nelerdir? Kişinin enerjisi daha çok ne için tüketiliyor?
- Yaşamınızı kendisi için sürdürdüğünüz amaç-lar, rüyalar, hedefler, kurumlar nelerdir?
- Hangi güç ya da güçler sizi korkuya düşürür veya kaygılandırır?
- Yaşam ve ölüm için kime ya da neye bağlandınız?
- Yaşamda kimlerle veya hangi grupla, en kutsal ve özel umutlarınızı paylaşıyorsunuz?
- Bu saklı ve en kutsal umutlar nelerdir ve yaşamınızın amaçları ve hedeflerine sizi en fazla zorlayan şeyler nelerdir?

Kişinin basitçe vereceği yanıtlarla bu soruların yanıtlanmayacağı ortadadır. Teoloji içindeki kelam disiplini de bu sorulara eski bir gelenek ile yanıt vermeye çalışır. Bununla birlikte, inanç ve birey arasında dinamik ilişkinin içeriğini de kendine konu edinir. Bu çalışmada da günü-müzde inanç kavrayışları konu edinilecektir.

Günlük dilde inanç kimi zaman iman yerine kullanılsa da, farklı bir durumu anlatır. ‘İnanç nasıl ortaya çıkar?’ ‘İnanç nedir?’ ‘Günlük yaşa-mı hangi dinamiklerle etkiler?’ gibi sorular ve sorun alanları inanç önermelerinin etkin duru-munu açığa çıkarmayı gerekli kılar. Batılı felsefi metinlerde inanç, zan/sanı/kanaat/tahmin olarak kullanılır. Bazen ne nesnel, ne de öznel kesinlik içerirken; bazen de öznel açıdan kesin bir durumu anlatan doğru saymalar için kullanılır. Bu anlamlarıyla bilgiden daha düşük değerde bir onay, birbirine geçme ve kenetlenme anlamına gelen inanç, bireyin ve ilişkilerin dinamik ve bütünsel yapısının diğerlerine, bireyin dünyaya ve kendine -kendini nihai çevreye bağlayan- bütün bu ilişkilerin oluşturulduğu ve şekillendirildiği yerdir.

Yukarıda da belirtildiği gibi, inancın var olan geleneksel tanımı bu kuramda sunulmadığı için birçok eleştirmen tarafından bu bakış açısına suçlamalar yöneltilmektedir. İnanç hem bilinçli, hem de bilinçsiz süreçleri kapsar; gönül ve akıl dinamiğini beraber içinde barındırır. O bir isim değil, bir fiil olduğu için geleneksel olarak temel inanç sistemlerine sahip olmayı ya da dinsel etkinliklere katılmayı değil, onun aktif, değişen, gelişen bir niteliğe sahip olduğu görüşü ön plana çıkarılır. Burada inanç ve dinsel içeriklerle ilgili olarak akaidi yapılara inanmayı gerektiren iman kavramları arasındaki fark ve dinleri aşan bir kuram ortaya koyma çabası, inanç gelişimi kuramında dinsel içerikleri ikinci plana itmiştir.

İslam kelam düşüncesinde, inanç itikat sözcüğü ile karşılanır ve imandan farklı bir kavram olarak ele alınıp epistemolojik bir terim olarak kullanılır.

Eş’ari ve Maturidi kelami metinlerinde ikinci bir kullanımla teolojik bir bağlama sahip olan itikat daha özel bir anlamla ‘bir müminin inanması gereken dinsel esas ve öğretiler’ şeklinde de anlaşılır.

İman ve inanç Kur’an-ı Kerim’de de farklı içeriklerle kullanılmıştır. İmanın iradenin bir eylemi olması, akıl ve vahiy arasındaki ilişkilerin de çok yönlü olarak ele alınması zorunluluğunu ortaya çıkarır. İslam düşüncesinde bu çok yönlü ve bütüncül ilişkinin varlığı, İslam’a rasyonel açıdan karşı çıkanlara verilen yanıtlarla İslam’ın çok erken tarihlerine kadar götürülebilir.

Ülkemiz insanının konusu kutsal olan inanç oluşumlarının arka planını oluşturan kelam alimi Maturidî, vahiyle bildirilen bütün hükümleri her ne kadar akıl tek başına bilemese de, onlarda aklın reddeceği hiçbir şey bulunmamakta, hepsi akıl tarafından onaylanmaktadır. Çünkü vahyin getirdiği bütün emir ve yasaklar toplam ilkeler olarak düşünüldüğünde, aklın yapısı içinde ken-dine yer bulabilmektedir. Bu durumda itikat, iba-det ahlak ve hukuku ilgilendiren konularda akıl ve vahiy arasındaki ilişkide her zaman vahyin, aklın da uygun bulduğu hükümler getirdiği söyle-nebilir.3 Bu, aynı zamanda irrasyonel alanla ras-yonel alanın günlük hayatta nerelerde konum-landırılacağına ilişkin bir sorun alanı olarak bugün de inanç sorunu olarak tartışılan durumdur.

Evrenin sınırlarını beş duyu ile rasyonel olarak açıklamaya çalışmak tek başına yetersiz kaldığında, insan gerçek bilgiye başka kanallardan da ulaşma psikolojisi içindedir. Gerçeğe giden ve bazen günlük yaşamda inançla ilgili sorunlar yaratan durumlar Türk toplumu için özelde farklı anlamlar taşır. İnancı yaşama anlam katma gücü, başlangıçta belirttiğimiz varoluşsal sorun-larla baş etme gücü onu günümüz dünyasında daha anlamlı kılmaktadır. İnanç konusunda en önemli başlık ve ona ilişkin sorun ise Tanrıya inanç konusudur.

Bir Tanrının varlığı, onu tasavvur eden insan açısından hayata anlamlarla katılımını sağlayan bir iç motivasyondur. ‘Günümüzde insan bilim-lerinin gelişmesi, tanımlara bağlı ve indirgeyici din anlayışlarına izin vermez. Çeşitli topluluk ve uygarlıkların dinlerini inceleyen dinler tarihi her rasyonel teolojinin birçok insani tasavvura bağlı olduğunu söyler. Bu tasavvurlar kutsal, saygı uyandıran numineux, doğaüstünün duygusal kategorisi, anlam gibi, ilke olarak kabul edilen birçok kavramdır. En somutundan en soyutuna kadar bütün tanrı tasavvurları ondan doğar.4

Yüzyılın sonunda daha sonraki analizlerle, bu süreçlerin insanın özellikle anlam arayışına karşılık gelmediği ve onun mutluluğunu sağla-madığı gibi bir nedenle açıklanacak ve dinlerin ve Tanrının çok değişik biçimlerle insanlık sahnesine yeni süreçler hediye edeceklerdi. Hem muhafazakar-gelenekçi ve modern, hem dindar ve mutlu olmak bu sahnede bir açıdan yeni seyredilse de, mutlaka yeni tarzlar ile analiz edilmesi gerektiği yine modern dünyanın önerisi olacaktı. En azından metinlerde okunan Tanrı ile eylemi oluşturan Tanrı artık bir başka biçimde anlaşılması ve yorumlanması gereken bir Tanrı-dır. Aslında modern insanın tıpkı teknoloji gibi kurgulanacağını varsayanlar, dinlerin tıpkı orga-nizmalar gibi kendilerini yenilemek için bir açı-dan dinamik bir gelenek oluşturmak isterlerken öte yandan en köklü değişimleri önererek birey-den topluma doğru bir değişim ve dönüşümü önererek yaşamda kalır. Bu anlamda dini yaşa-tan ya da hayatiyet kazandıran geleneğe salt bir karşıt olma hali değil, daha öncekilerin yolunu sorgulamaksızın kabullenmeye karşı duruştur (Şuara 26/26; Saffat, 37/125-126). İşte din dilini günümüzde zorunlu olarak kurgulama ve yeni-den oluşturma çabaları içinde yine zorunlu ola-rak Tanrı kavramı bütün bu perspektifi yeniden anlamlandıracak olan merkezi bir tasavvurdur ve bu tasavvurun araştırılması en önemli araştırma konuları arasındadır.5

İnanç fenomeni başka açılardan iletişim ve bilgi toplumunun konusu haline gelmiştir. Teknolojik olarak kontrol altına alınması olanaksız, akılla kavranamayan ve var oluşu tehdit eden olaylar; tsunamiler, kuraklıklar, seller, depremler, kuş-domuz gribi, terör, gen teknolojisindeki inançla ilgili gelişmeler, eski dini geleneklerin bugün için bugünün koşullarında teolojiye söyletilmesi gereken yanıtları aramaktadır.

Currently, religious sciences (especially the discipline of Kalam) are beginning to study with the new disciplines as ‘psychology of faith, philosophy of faith’. In this studies are debated relationships between the individual and faith by these questions:

- What are you spending for life? What com-mands ands receives your energy?
- What causes, dreams, goals or institutions are you pouring out your life for?
- What power or powers do you fear or dead?
- To what or whom are you commited in life? In death?
- With whom or what group do you share you most sacred and private hopes for your life ?
- What are those most sacred hopes, those most compelling goals and purposes in you life?

Of course, these questions aren’t replied with the simple answer of person. The discipline of Kalam (Word) tries to reply to these problems with an ancient tradition. It is also related to essential character of dynamic relationship between the individual and faith. By the way, in this study it is debated problems of faith of Turkish people, and the patterns of their faith.