Giriş: Bağımlılığın nüksetmesi, kişisel, kişiler arası, çevresel, toplumsal ve politikalarla ilgili faktörlerin etkileşimi sonucu ortaya çıkan, birden çok sebebi olan bir olgudur. Uyuşturucuyu bıraktıktan sonraki altı ay içinde tekrar kullanmaya başlama oranının %75 olduğunu gösteren bazı çalışmalar mevcuttur. Dolayısıyla bağımlılığın nüksetmesini önlemek, tedavi sürecinin en önemli parçalarından biridir. Bu yüzden, önleyici müdahalelerin planlanabilmesi için, uyuşturucu kullanımına tekrar başlamaya yol açan sebep ve temel faktörlerin tespit edilmesi gerekir. Bu faktörlerin tespit edilmesi için kullanılan çeşitli sağlık davranışı kuramları ve modelleri genellikle kavramsal sorunlar, yordama kabiliyetlerinin olmaması, maliyetli olmaları, kapsamlarının fazla geniş olması ve dolayısıyla pratik olmamaları gibi sorunlarla maluldür. Bu sorunları dikkate alan Sharma, sağlık davranışlarının değiştirilmesi için çoklu kuram modeli (ÇKM) önermiştir. ÇKM’ye göre, bir sağlık davranışının başlatılmasında etkili olan kavramlar sınıfı, bu sağlık davranışının sürdürülmesinde etkili olan kavramlar sınıfından farklı olabilir. ÇKM, bir davranışın başlamasını açıklarken ve tahmin ederken üç temel kavram kalıp kullanır: 1) Katılımcı diyalog, 2) Davranışsal güven, 3) Fiziksel çevredeki değişimler. ÇKM’ye göre sağlık davranışının sürdürülmesinde etkili olan diğer üç kavram kalıp ise şunlardır: 1) Duygusal dönüşüm, 2) Değişim pratiği, 3) Sosyal çevredeki değişimler. Dünyanın farklı bölgelerinde yaşayan insanlar arasında düşünce, inanç ve fikir farklılıkları olduğu için, her bir bölgedeki uyuşturucu bağımlılarına görüşlerini sormak o bölgedeki uyuşturucuya tekrar başlama nedenleri hakkında faydalı bilgiler sağlayabilir. Dolayısıyla bu çalışma, İran’daki bağımlıların uyuşturucu kullanımına tekrar başlama nedenleriyle ilgili deneyimlerini ÇKM temelinde açıklamayı hedeflemiştir. Yöntem Bu çalışma, 2019 yılında İran’ın Hemedan şehrindeki bağımlılık tedavisi merkezlerine sevk edilen 17 bağımlının katılımıyla gerçekleştirilen, nitel ve yönlendirilmiş içerik analizi çalışmasıdır. Katılımcılar, amaçlı örnekleme yöntemiyle belirlenmiştir. Veriler yarı-yapılandırılmış, bireysel mülakatlar yoluyla toplanmış, sonra da yönlendirilmiş niteliksel içerik analizi yöntemiyle incelenmiştir. Yönlendirilmiş içerik analizi, bir kuramla veya literatürdeki ilgili bulgularla başlar, sonrasında kodlama ve analiz ile devam eder. Bu yaklaşımda bir kuramın veya kuramsal çerçevenin doğrulanması veya kavramsal açıdan genişletilmesi hedeflenir. Bu çalışmada kullanılan kuram, ÇKM’dir. Mülakatlar, ÇKM kavram kalıpları kullanılarak gerçekleştirilmiştir. Bu çalışmada, mülakatlar süresince elde edilen veriler kayda alınmış ve bütün katılımcıların konuşmaları deşifre edilmiştir. Her bir mülakatın sonunda kaydedilen veriler ve deşifre metinleri iki araştırmacı tarafından değerlendirilip karşılaştırılarak veriler birleştirilmiş ve gerekli değişiklikler yapılmıştır. Araştırmacı, deşifre kayıtlarını defalarca ve dikkatle inceledikten sonra, açık kodlama sistemi vasıtasıyla içerik analiz edilmiş ve başlıca kategoriler oluşturulmuştur. Bu amaçla ilk olarak içerik, semantik birimlere ayrılmıştır. Daha sonra ise bu birimler özetlenmiş ve kodlara dönüştürülmüştür. Sonra farklı kodlar karşılaştırılmış ve aralarındaki benzerlik ve farklılıklara göre sınıflandırılmıştır. Bu aşamada, ilk sınıflar, temaların belirlenmesi amacıyla üç araştırmacı tarafından müzakere edilmiş ve incelenmiştir. Bu çalışmada söz konusu olguyla ilgili bütün ifadeler tespit edilip sınıflandırılmıştır. Araştırmacı bütün içeriği incelemiş ve ilk algılarından yola çıkarak ilgili bölümleri belirleyip işaretlemiştir. Bir sonraki aşamada ise (kuram temel alınarak oluşturulan) önceden belirlenmiş kodlar kullanılarak işaretlenen bölümler kodlanmıştır. Bulgular Çalışma, ortalama yaşları 38 olan 17 katılımcının katılımıyla gerçekleştirilmiştir. Bu katılımcılardan sekizi ortaokul mezunu, dördü lise mezunu, ikisi ön lisans mezunu ve üçü de lisans mezunudur. 17 mülakattan ilk aşamada 480 kod çıkarılmış ve ayrıntılı bir şekilde değerlendirilmiştir. Daha sonra bu birincil kodlardan 75’i seçilmiş, bunların arasından da 19 tanesi temel kodlar olarak belirlenmiştir. Sonraki aşamada temel kodlar değerlendirilerek 13 alt kategori ile sekiz kategori oluşturulmuş ve bu kategoriler, ÇKM kavram kalıpları olan katılımcı diyalog, davranışsal güven, fiziksel çevredeki değişimler, duygusal dönüşüm, değişim pratiği ve sosyal çevredeki değişimler şeklindeki temaların altında sınıflandırılmıştır. Çalışmamızın sonuçları, bütün ÇKM kavram kalıplarının uyuşturucu kullanımına tekrar başlamayı yordama kabiliyetine sahip olduğunu göstermiştir. Ancak katılımcılar, fiziksel çevredeki değişimlerin, duygusal dönüşümün ve sosyal çevredeki değişimlerin uyuşturucu kullanımına tekrar başlamada en önemli rolü oynadığını belirtmiştir. Tartışma Bu çalışma, bağımlıların uyuşturucu kullanımına tekrar başlama nedenleriyle ilgili deneyimlerini ÇKM temelinde açıklamayı hedeflemiştir. Niteliksel yaklaşımla gerçekleştirilen bu çalışmanın bulguları, uyuşturucu kullanımına tekrar başlamada ÇKM kavram kalıplarından duygusal dönüşüm (olumsuz duygular), sosyal çevredeki değişimler (bağımlı arkadaşlar, aile tartışmaları vb.) ve fiziksel çevredeki değişimlerin (uyuşturucuya erişim) daha büyük bir rol oynadığını göstermektedir. Bu çalışmanın sonuçları dikkate alınarak uyuşturucu kullanımına tekrar başlamayı önleyici uygun müdahalelerin tasarlanması faydalı olacaktır

Addiction relapse is one of the most essential aspects of addiction. This study aims to explain the male addicts’ experiences on predictors of relapse to drug use based on a multitheory model (MTM). This study was directed qualitative content analysis that was conducted on 17 addicts referred to addiction treatment centers in Hamadan City, Iran, in 2019. The samples were recruited using the purposive sampling method. Semistructured, individualized interviews were used to collect data, and then, data were analyzed using a theory-based content analysis approach. Data analysis led to the extraction of 19 main codes that were categorized in six predetermined themes of MTM constructs consisting of participatory dialog, behavioral confidence, changes in physical environment, emotional transformation, practice for change, and changes in social environment. The main predictors of drug use relapse were emotional transformation, changes in social environment, and changes in physical environment. Findings of this study showed that the unpleasant emotions, peer pressure, and access to drugs were the most critical factors in increasing drug use relapse. Therefore, designing appropriate interventions to prevent relapse of drug use based on the results of this study appears to be useful.