Giriş: Bu çalışmada şizofreni tanısı alan hastalarda antipsikotiklerin prolaktin seviyeleri üzerine etkisinin ve uzun süre antipsikotik kullanan hastalarda hiperprolaktineminin kemik mineral yoğunluğu (KMY) üzerine etkilerinin araştırılması amaçlandı. Yöntem: Çalışmaya DSM-IV’e göre şizofreni tanısı konulan, en az on iki aydır aynı antipsikotiği kullanan ve çalışmaya alınma kriterlerini karşılayan ardışık 80 hasta alındı. Hastaların sosyodemografik özelliklerini içeren bilgi formu dolduruldu. Klinik durumlarını değerlendirmek için pozitif ve negatif semptomları değerlendirme ölçekleri (SAPS ve SANS) uygulandı, beden kitle indeksleri (BKİ) belirlendi. Prolaktin düzeyleri Luminesan Immun Assay (LIA) ile ölçüldü. KMY ölçümleri ise Dual Enerji Xray Absorbsiyometri (DEXA) yöntemi ile femoral ve lumbar bölgeden yapıldı. Çalışmada haloperidol (n=20) ve risperidon (n=20) prolaktini yükselten, olanzapin (n=20) ve ketiapin (n=20) ise prolaktini az etkileyen antipsikotik olarak kabul edildi. Antipsikotiklerin KMY üzerine olan etkileri bu gruplar arasında karşılaştırıldı. Bulgular: Haloperidol kullanan hastaların %60’ında, risperidon kullanan hastaların %90’ında, olanzapin kullanan hastaların %25’inde ve ketiapin kullanan hastaların %10’unda hiperprolaktinemi saptandı. Ortalama prolaktin seviyesi prolaktini yükselten antipsikotik kullanan grupta anlamlı ölçüde yüksek bulundu (p<0,001). Ölçüm yapılan bölgelerde KMY açısından gruplar arasında istatistiksel olarak anlamlı bir farklılık yoktu. Prolaktini yükselten grupta, tedavi süresi ve klorpromazin eşdeğer dozları ile lumbar vertebra ve femur KMY, t ve z skorları arasında istatistiksel olarak anlamlı negatif korelasyon vardı (p<0,05). Her iki grubun BKİ ve KMY değerleri arasında istatistiksel olarak anlamlı pozitif korelasyon bulundu (p<0,05). Araştırma Makalesi / Research Article Doi: 10.4274/npa.y6628 Nöropsikiyatri Arflivi 2014; 51: 205-210 Archives of Neuropsychiatry 2014; 51: 205-210 206 Giriş Hiperprolaktinemi antipsikotikler ile tedavinin sık karşılan, önemli yan etkileri arasındadır. Bir ön hipofiz hormonu olan prolaktinin salınımı, hipotalamustan tuberoinfindibular sisteme salınan dopamin tarafından tonik olarak inhibe edilmektedir. Antipsikotikler tuberoinfindubuler sistemdeki dopamin D2 reseptörlerini inhibe ederek dopaminin prolaktin üzerindeki inhibisyon etkisini ortadan kaldırırlar ve hiperprolaktinemiye yol açarlar (1,2). Klinik olarak hiperprolaktinemi, plazma prolaktin seviyesinin erkeklerde 18,00 ng/mL ve kadınlarda 30,00 ng/mL üzerinde olmasıdır. Özellikle postnatal dönemdeki kadınlar, ergenler ve çocuklar, erkek hastalara göre antipsikotik tedavi sonucu hiperprolaktinemi gelişiminde yüksek risk altındadırlar (3). Antipsikotikler ile yapılan çalışmalarda kadınlarda %60- 75, erkeklerde %34-43 oranlarında hiperprolaktinemi geliştiği bildirilmiştir (1,2). Günlük 200 mg klorpromazin ya da 0,5-1,5 mg haloperidol gibi düşük doz antipsikotik uygulamalarında bile prolaktin yükselmesi olabilmekte, ilaç dozu arttırıldıkça prolaktin seviyeleri de orantılı olarak artmaktadır (4,5). Antipsikotiklerin prolaktin seviyeleri üzerine etkileri farklılıklar gösterir. Risperidon, paliperidon, amisülpirid ve sülpirid atipikler içinde en fazla yükselmeye yol açanlardır. Klasik antipsikotikler ve zotepin belirgin bir yükselmeye yol açarken klozapin, olanzapin, ketiapin, ziprasidon, sertindol ve asenapin ise çok az ya da geçici yükselmeler oluştururlar (6). Antipsikotiklerin prolaktin seviyeleri üzerine olan etkilerine göre “prolaktini yükselten” (prolactin-raising) ve “prolaktini az etkileyen” (prolactin sparing) olarak kategorize edilmesi günümüzde genel kabul gören bir görüştür (7,8). Yüksek prolaktin düzeyi, hipotalamustan pulsatil gonadotropin salgılatıcı hormon salınımını baskılayarak hipogonadizme neden olur. Hipogonadizmin kadın ve erkeklerde kemik rezorpsiyonu ve şekillenmesini olumsuz yönde etkilediği bilinmektedir. Yapılan çalışmalarda antipsikotiklerin uzun süreli kullanımda hiperprolaktinemi ile ilişkili olarak KMY’de azalma ve osteoporoza yol açabildiği bildirilmiştir (9,10,11). Dünya Sağlık Örgütü’nce (WHO) osteoporoz, kemik kütlesi ve kemik dokusunun mikro yapısında bozulma sonucu kemik kırılganlığına yatkınlık ve kırık riskinde artış ile karakterize sessiz, epidemik bir hastalık olarak kabul edilmektedir (12). WHO, osteoporoz tanımını Dual Enerji X-Ray Absorbsiyometri (DEXA) yöntemi kullanılarak elde edilen KMY ölçümlerine ve kırık varlığına dayandırmaktadır (12). Bu çalışmada; 1) Şizofreni hastalarında prolaktini yükselten tipik antipsikotik ilaçlardan haloperidol ve risperidon ile az yükselten ketiapin ve olanzapinin prolaktin seviyeleri üzerine olan etkileri, 2) Hiperprolaktineminin KMY üzerine etkileri, 3) Kullanılan antipsikotik dozu ve ilaç kullanım süresinin osteoporoz gelişme riski ile ilişkisinin saptanması amaçlanmıştır. Yöntem Ankara Numune Eğitim ve Araştırma Hastanesi (ANEAH) Psikiyatri Polikliniğine ayaktan başvuran, DSM-IV tanı kriterlerine göre şizofreni tanısı konulan ve en az on iki aydır aynı antipsikotik ilacı kullanan ardışık 80 hasta prolaktin düzeyleri ve KMY açısından incelendi. On sekiz yaş altı, 55 yaş üstündeki hastalar, osteoporoza yol açtığı bilinen metabolik kemik hastalığı tanısı alanlar, herhangi bir endokrinolojik hastalığın muayene bulgularını gösteren ya da endokrinolojik bir hastalığa bağlı anormal menstruasyonu olanlar, menopoz, mental retardasyon, başka bir birinci eksen tanısı alanlar, beslenme yetersizliği olanlar, biperiden dışında ilave bir psikotrop ya da KMY’yi etkilediği bilinen glukokortikoid, heparin, lityum, antikonvulsan ajanlar, oral kontraseptifler, antitiroid ajanlar, vb. tedavi kullanlar çalışmaya dahil edilmemiştir. Hastaların tümü tek tip antipsikotik tedavi alan, kısmi ya da tam remisyonda olan hastalardır. Antipsikotik ilaçlar tedavi edici doz aralığında olmakla birlikte doz sınırlaması yapılmamıştır. Çalışma hastanemiz etik kurulu tarafından onaylanmış ve çalışmaya katılan tüm hastalardan bilgilendirilmiş onam formu alınmıştır. Çalışmada haloperidol (n=20) ve risperidon (n=20) prolaktini yükselten, olanzapin (n=20) ve ketiapin (n=20) ise prolaktini az etkileyen antipsikotik olarak kabul edildi ve antipsikotiklerin KMY üzerine olan etkileri bu gruplar arasında karşılaştırıldı. Çalışmaya alınma kriterlerini karşılayan hastaların fizik muayenesi yapılıp boy ve kilo ölçümü yapılarak BKİ’si hesaplandı. Sosyodemografik özellikleri içeren bilgi formu dolduruldu. Bulut ve ark. Şizofreni Tanılı Hastalarda Prolaktini Yükselten ve Az Etkileyen Antipsikotikler equivalent doses (p<0.05). BMI and BMD values of both groups also displayed statistically significant positive correlations (p<0.05). Conclusion: The statistically significant differences in mean prolactin levels and numbers of patients with hyperprolactinemia between the treatment groups support the validity of classifying the antipsychotics as “prolactinraising” and prolactin-sparing”. The relationship of BMD with the treatment duration and doses in the prolactin-raising antipsychotic using group was deemed to be important, since it indicated that a decrease in BMD was to be expected in long-term antipsychotic treatment. (Archives of Neuropsychiatry 2014; 51: 205-210) Key words: Schizophrenia, antipsychotic, prolactin, bone mineral density Conflict of interest: The authors reported no conflict of interest related to this article. Sonuç: Çalışmamızda gruplar arasında ortalama prolaktin seviyeleri ve hiperprolaktinemili hasta sayısı yönünden istatistiksel olarak anlamlı farklılığın bulunması “prolaktin yükselten” ve “prolaktini az etkileyen” antipsikotikler tarzında bir sınıflamanın doğruluğunu güçlendirmektedir. Prolaktini yükselten antipsikotik kullanan grupta tedavi süresi ve tedavi dozları ile KMY arasında bir ilişkinin bulunmuş olması, KMY’deki azalmanın uzun süreli tedavi ile beklenebilecek bir durum olmasına işaret etmesi açısından önemli olduğu değerlendirilmiştir.

Introduction: We aimed to investigate the effects of antipsychotics on prolactin levels in patients diagnosed with schizophrenia and the effects of hyperprolactinemia on bone mineral density (BMD) in patients on long-term antipsychotics. Method: In this study, we included eighty consecutive patients who were diagnosed with schizophrenia according to DSM-IV, had been using the same antipsychotic for the last ten months, and fulfilled the inclusion criteria. Data on sociodemographic characteristics of the patients were collected through an information sheet. The Scale for the Assessment of Negative Symptoms (SANS) and the Scale for the Assessment of Positive Symptoms (SAPS) were used to rate positive and negative symptoms of the patients. In addition, their body mass indices (BMI) were calculated. Prolactin levels were measured through luminescence immune assay and BMD measurements were made at lumbar and femoral sites using dual-energy x-ray absorbtiometry. Haloperidol (n=20) and risperidone (n=20) were assigned to prolactin-raising antipsychotic group, and olanzapine (n=20) and quetiapine (n=20) were assigned to prolactin-sparing antipsychotic group for this study. The effects of antipsychotics on BMD were compared among these groups. Results: Hyperprolactinemia was determined in 60% of haloperidol using patients, 90% of risperidone using patients, 25% of olanzapine using patients and 10% of quetiapine using patients. Mean prolactin levels were found to be significantly higher in prolactin-raising antipsychotic using group (p<0.001). There were no statistically significant differences in BMD values between the two groups, for the sites where the measurement was done. Lumbar spine and femoral neck T-scores and Z-scores in the prolactin-raising group significantly negatively correlated with the treatment durations and chlorpromazineequivalent doses (p<0.05). BMI and BMD values of both groups also displayed statistically significant positive correlations (p<0.05). Conclusion: The statistically significant differences in mean prolactin levels and numbers of patients with hyperprolactinemia between the treatment groups support the validity of classifying the antipsychotics as “prolactinraising” and prolactin-sparing”. The relationship of BMD with the treatment duration and doses in the prolactin-raising antipsychotic using group was deemed to be important, since it indicated that a decrease in BMD was to be expected in long-term antipsychotic treatment